اگر بخواهیم به نتیجه ای درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسی کنیم. استناد به بعضی آیات و نادیده گرفتن برخی دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است.
مقصود از آیاتی که به صراحت شفاعت را نفی می کند، چیست؟ آیه «یوْمٌ لا بَیعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ»[بقره(2)، آيه 254.] و آیه «ما لِلظَّالِمِینَ مِنْ حَمِیمٍ وَ لا شَفِیعٍ یطاعُ»[غافر(40)، آيه 18.] چه می گوید.
پاسخ
اگر بخواهیم به نتیجه ای درست در مورد شفاعت از دیدگاه قرآن کریم برسیم، باید مجموع آیات مربوط به آن را بررسی کنیم. استناد به بعضی آیات و نادیده گرفتن برخی دیگر، منجر به فهم نادرست و برداشت غیرقابل اعتماد است.
به عنوان مثال آیا درست است با استناد به آیه «اللَّهُ یتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِها»[1] نقش ملک الموت (عزرائیل) را در قبض ارواح منکر شویم و آیه «قُلْ یتَوَفَّاکمْ مَلَک الْمَوْتِ الَّذِی وُکلَ بِکمْ»[2] را فراموش کنیم؟
مجموع آیات قرآن در زمینه شفاعت- به معنای واسطه شدن در رسیدن فیض الهی به مخلوقات- سه دسته است.
آیات شفاعت
دسته اوّل: آیاتی که شفاعت را فقط از آنِ خدا دانسته است: «قُلْ لِلَّهِ الشَّفاعَةُ جَمِیعاً»[3]؛ «بگو تمام شفاعت یکسره برای خدا است».
دسته دوّم: آیاتی که به کلی شفاعت را نفی می کند: «یوْمٌ لا بَیعٌ فِیهِ وَ لا خُلَّةٌ وَ لا شَفاعَةٌ»[4].
دسته سوّم: آیاتی که شفاعت غیرخدا را، مشروط به اذن خدا می داند:
«یوْمَئِذٍ لا تَنْفَعُ الشَّفاعَةُ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَ رَضِی لَهُ قَوْلًا»[5]؛ «در آن روز شفاعت کسی سود نمی بخشد، مگر آن کس که خدای رحمان به او اذن ذهد و سخن او را بپسندد».
شفاعت و توحید افعالی
اگر مجموع این آیات با هم در نظر گرفته شود، مفاد آن اثبات شفاعت و تبیین آن، بر اساس «توحید افعالی» است.
بنابر توحید افعالی، جهان هستی- با نظام علّت و معلولی اش- اثر و فعل خداوند و قائم به اراده و قدرت او است. همچنان که اصل وجود و هستی علّت ها و اسباب از خدا است؛ هرگونه سبب بودن و تأثیرگذاری شان نیز از او است.
در حقیقت، علت های مادی و معنوی، واسطه های فیض الهی اند و فاعلیت آنها، در طول فاعلیت خداوند است. بر این اساس قبض روح، کار ملک الموت است؛ اما در عین حال او واسطه است و بدون اراده و قدرت الهی کاری انجام نمی دهد و کار او به «اللَّه» نسبت داده می شود.
آیات مربوط به شفاعت نیز، بیانگر سه نتیجه به دست آمده از توحید افعالی است:
دسته اوّل، بیانگر این است که شفاعت یکسره و به تمامی متعلق به خدا است؛ چون شفاعت کننده ای بدون اراده و مشیت خداوند، قدرت بر هیچ تأثیری ندارد.
دسته دوم - به قرینه آیات دسته اول و سوم- نفی شفاعت به غیراذن خداوند و به صورت استقلالی است. مفاد آیات، این است که اسباب و وسایط با قطع نظر از اراده و مشیت الهی، هیچ گونه تأثیری ندارند.
دسته سوم، اثبات کننده شفاعت برای غیرخدا و تأثیر گذاری آنان به اذن و اراده و مشیت خداوند است.
پی نوشت ها
[1] .« خداست كه جانها را هنگام مرگشان مىگيرد»: زمر( 39)، آيه 42.
[2] .« بگو: فرشته مرگ كه بر شما گماشته شده، جان شما را مىگيرد»: سجده( 32)، آيه 11.
[3] . زمر(39)، آيه 44.
[4] . بقره(2)، آيه 254.
[5] . طه(20)، آيه 109.
|
|
