مرکز جامع پژوهش های تکفیری

اخوان یکی از معدود جنبش‌های اهل سنت است که نسبت به سایرین  رویه مسالمت‌آمیز و روادارانه ای را در پیش می‌گیرد. این جنبش در پاسخ به گسترش سیاست های سلطه طلبانه غرب و افول پایبندی به اسلام در عرصه عمومی تشکیل شد.

نسل بعدی سلفیه دارای نمایندگان زیادی است؛ چندان‌که این نسل از تحرکات فکری و عملی متعاقب اعلام انحلال خلافت در سال 1924 م آغاز و تا ده‌ها سال پس‌ازآن ادامه یافت و از افراد تأثیرگذاری همچون محمد ابن عبدالوهاب، تا حسن البناء، سید قطب و حتی ابوالاعلی مودودی را نیز در برمی‌گیرد. در واکنش به اضمحلال باب عالی که مبنای هویت مسلمانان و تعالی تمدن اسلامی پنداشته می‌شد، اندیشمندان بسیاری از تشکیل خلافت اسلامی حمایت نموده و نسل دوم تئوری های حکومت اسلامی را که می‌توان از آن به لویاتان‌های اسلامی یادکرد پدید آوردند. از این میان دو گرایش عمده اخوانی و وهابی بیش از پیش ظهور و بروز یافت. این دو گرایش ازنظرگاه های گوناگون چشم‌انداز بسیار متفاوتی پیدا کردند؛ به‌گونه‌ای که در خصوص ترتیب بندی اولویت های سیاسی، تعامل با فرقه‌های مختلف اسلامی، گروه‌های اقلیت و نیز به رسمیت شناختن رویه‌های دموکراتیک و اصول روابط بین‌الملل با یکدیگر به شدت متفاوتند. اخوانی‌ها از ابتدا بر رویه‌های صلح جویانه تر و حضور و مشارکت فعالانه در فرایندهای سیاسی تأکید می‌کردند و خواهان نوعی همزیستی مسالمت‌آمیز با دولت‌های مستقر بودند (براتی، 1395: 80).

نظریات اخوان المسلمین هیچ‌گاه به‌اندازه جهادی‌های امروزین تند و سخت‌گیرانه نبوده است. اخوان یکی از معدود جنبش‌های اهل سنت است که نسبت به دیگر فرقه های اسلامی (ازجمله تشیع و گرایش‌های صوفیانه) رویه مسالمت‌آمیز و روادارانه ای را در پیش می‌گیرد. این جنبش در پاسخ به گسترش سیاست های سلطه طلبانه غرب و افول پایبندی به اسلام در عرصه عمومی تشکیل شد و از رهگذر ورود به فعالیت های سیاسی درصدد معکوس کردن این روندها برآمد. اخوان همچنین اعاده خلافت به‌مثابه نظام کمال مطلوب سیاسی را به‌عنوان هدف نهایی خود مطرح کرد. درواقع این هدف با انحلال خلافت عثمانی در سال 1924 م به دغدغه بسیاری از گروه‌ها و اندیشمندان مسلمان مبدل شده بود و از شمال آفریقا تا عربستان و جنوب شرق آسیا خلافت گرایان بسیاری مدعی نمایندگی خلافت شدند. درواقع باز تأسیس خلافت در زمره آمال مألوف بسیاری از مسلمانان قرار داشت (همان). تأکید اخوان بر احیای خلافت به‌عنوان یکی از منادیان جهاد همچنان قابل توجه است و مطالبات گروه‌های جهادی زیادی را می‌توان دارای منشأ اخوانی دانست.

بنیان‌گذار اخوان درباره اهمیت خلافت می‌گوید: «شارع مقدس، جماعت مسلمانان را به جمع شدن گرداگرد یک رهبر یا سرکرده توصیه کرده و آنان را از تفرق و شقه‌شقه شدن بین دولت‌های مختلف بر حذر داشته است.» (ابوفارس، 1986: 169) البنا همچنین در جای دیگری می‌گوید: «اخوان المسلمین ایده احیای خلافت عظمای اسلامی را در صدر اهداف و آمال خود گنجانده است.» (حسن البنا، 1965: 284- 285) اما در عمل همان‌طور که یک مورخ نیز اشاره کرده اخوان در قبال ایده تأسیس خلافت رفته‌رفته «نسبتاً بی تفاوت و منفعل» ماند. (براتی، 1395) البته بازسازی خلافت بیش از آن‌که یک مطالبه فوری باشد، بیشتر هدفی بلندمدت به نظر می‌رسد. خود البناء نیز اذعان داشته که بر سر راه تحقق این مهم، دشواری‌های بسیاری وجود دارد و نیازمند برگزاری جلسات سیاست‌گذاری و برنامه‌ریزی مرکب از اندیشمندان و نمایندگانی از سراسر سرزمین‌های اسلامی است و تشکیل جبهه‌ها، احزاب و ائتلاف‌هایی گوناگون در جهان اسلام است. با این وجود ادبیات ایدئالیستی همچنان در بیان و زبان اخوان حفظ‌شده و گه گاه مجدداً ظهور و بروز یافت. اشاره مرشد عام اخوان المسلمین در سال 2012 به لزوم احیای «دولت مسلمان» از جدیدترین اظهاراتی است که نشان از پایبندی اخوان به آرمان احیای خلافت دارد.

اخوانی‌ها در دو کشور مصر و سوریه از سابقه دیرینه ای برخوردارند، در هر دو کشور اخوانی‌ها خواهان این بودند که سهمی از فرایند سیاسی را به دست آوردند. برای نمونه اخوان المسلمین در سال 1949 توانست سه کرسی را در پارلمان سوریه به خود اختصاص دهد و تا سال 1963 که فعالیت اخوان المسلمین هنوز در این کشور قانونی به‌حساب می‌آمد، این تعداد به 10 کرسی افزایش یافت (براتی و بیابان‌پیما، 1392: 4). در مصر نیز تشکیلات اخوانی فعالیت به عنوان یک حزب سیاسی را به کنش رادیکال زیرزمینی ترجیح می‌داد و از این حیث سید قطب و تحولات دهه 1960 یک استثنا است. همچنین باید اضافه کرد اخوانی‌ها در دهه 1990 دچار دگردیسی دیگری شده و از دیدگاه‌های اقتدارگرایانه سیاسی خود تا حدود زیادی صرف نظر کردند. تا قبل از انقلاب 25 ژانویه نیز اخوانی‌ها مایل به اصلاح امور و تمرکز بر تغییر جامعه بجای قبضه قدرت بودند. پس از استعفای حسنی مبارک، رئیس جمهور سابق مصر در نخستین انتخابات ریاست جمهوری این کشور «محمد مرسی»، دبیر کل حزب عدالت و آزادی (وابسته به اخوان المسلمین) توانست به پیروزی دست یابد و اخوان المسلمین برای نخستین بار توانست موفق به تشکیل دولت شود. البته کودتای ارتش مصر در سالگرد یک‌سالگی حکومت اخوان باعث شد بار دیگر شرایط زیرزمینی پیدا کند.

تأکید اخوان بر احیای خلافت به‌عنوان یکی از منادیان جهاد همچنان قابل توجه است و مطالبات گروه‌های جهادی زیادی را می‌توان دارای منشأ اخوانی دانست.

منبع: مرکز جامع پژوهش های تکفیری