مرکز جامع پژوهش های تکفیری

وهابیت می‌گویند: اگر مقصود از آوردن کلمات مجاز در قران معانی مجازی آنها بود، آوردن چنین الفاظ و عبارت‌هایی معقول و موجّه نبود؛ در پاسخ باید گفت: خود قران به وجود آیات متشابه و محکم در قران تصریح کرده است: «هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْکَ الْکِتَابَ م آيَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ

وهابیان در نقد دیدگاه تأویل‌گرایان که صفات خبریه را بر معانی مجازی آنها حمل می‌کنند، می‌گویند: اگر مقصود معانی مجازی آنها بود، آوردن چنین الفاظ و عبارت‌هایی معقول و موجّه نبود؛ زیرا بیان آن معانی مجازی با واژه‌هایی که دلالت صریح و آشکار دارند، ممکن است؛ چنان‌که الفاظ صریح آن معانی در قرآن و احادیث وارد شده است؛ مثلاً قدرت خداوند در آیات بسیاری بیان گردیده است؛ همین‌گونه است علم خداوند. بر این‌اساس چه نیازی بود که واژه‌های ید، سمیع و بصیر به‌عنوان کنایه یا استعاره در آن معانی به‌کار روند، با این‌که چنین واژه‌هایی منشأ گمراهی مجسّمه و مشبّهه، و زمینه‌ساز پیدایش اختلافات اعتقادی میان امت اسلام نیز گردیده است.

پاسخ این است که در این مطلب که قرآن کریم مشتمل بر آیات متشابه است، تردیدی نیست و این مطلبی است که قرآن خود به آن تصریح کرده و فرموده است: «هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْکَ الْکِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْکَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ».[1] متشابهات عبارت‌اند از آیاتی که معنا و مدلول آنها صریح نیست، بلکه در معنا و مدلول آنها حداقل دو احتمال وجود دارد: یک احتمال با آیات محکم هماهنگ است و احتمال دیگر برخلاف آن است و محکمات آیاتی است که دلالتشان واضح است و زمینه اشتباه و التباس در آنها وجود ندارد. بدین جهت، اصل و مرجع به شمار می‌روند و هرگاه اشتباهی رخ دهد، باید به آنها رجوع شود.[2] هرکس این روش را برگزیند، هدایت خواهد شد و در غیر این صورت گمراه خواهد گردید.

در این‌که کلمه «ید» در لغت عرب گاهی در معنای حقیقی به‌کار می‌رود و گاهی در معنای مجازی، تردیدی نیست. معنای حقیقی ید همان عضو جسمانی مخصوص است و معانی مجازی آن قدرت، نعمت، جود و احسان است؛ مثلاً وقتی گفته می‌شود: البلدة في ید الأمیر: شهر در دست فرمانده است، مقصود قدرت و استیلای او بر شهر است و هرگز معنای حقیقی آن مقصود نیست و هرگاه گفته شود: فلان باسط الید، مقصود جود و بخشش است، نه معنای حقیقی آن؛ همین گونه است واژه‌های استوا، وجه، عرش، عین و مانند آن.

بنابراین آیاتی که در آنها الفاظ یاد شده به‌عنوان صفات خداوند به‌کار رفته است، از متشابهات خواهد بود و ملاک در تشخیص معنای مقصود آنها رجوع به محکمات است و چون معنای حقیقی این الفاظ در مورد خداوند مستلزم تجسیم و تشبیه است که در آیات محکم قرآن نفی شده است، پس معنای حقیقی آنها مقصود نیست، بلکه معنای مجازی متناسب با آنها مراد است. بر این اساس مقصود از ید در آیه کریمه «يَدُ اللَّهِ فَوْقَ أَيْدِيهِمْ»[3] قدرت الهی است؛ همان‌گونه که مقصود از ید در جمله «البلدة في ید الأمیر» قدرت است.

اما درباره این‌که فلسفه متشابهات در کتاب و سنت چیست؟ دیدگاه‌های مختلفی اظهار شده است.[4] در این‌باره دو نکته درخور توجه است: یکی این‌که صنعت مجاز، استعاره و کنایه از فنون بلاغت در کلام است و قرآن که عالی‌ترین مرتبه بلاغت را داراست، می‌بایست از این صناعت بهره‌گیری کند. نکته دیگر این‌که خداوند به گونه‌های مختلف بندگان خود را آزموده است. متشابهات یکی از وسایل آزمون آنها می‌باشد. به‌وسیله متشابهات بیماردلان و فتنه‌جویان، از آنان که در همه حال تسلیم خداوند هستند و با محکمات درباره متشابهات نظر می‌دهند، باز شناخته می‌شوند؛ چنان‌که فرموده است: «فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ».[5]

پی نوشت:

[1]. سوره آل عمران، آیه 7.

[2]. «یخبر تعالی أنّ في القرآن آیات محکمات، أي بیّنات واضحات الدلالة لا التباس فیها علی أحد «هنّ أمّ الکتاب» أي أصله الذي یرجع إلیه عند الاشتباه «و أخر متشابهات» أي تحتمل دلالتها موافقة المحکم. و قد تحتمل شیئا آخر من حیث اللفظ و الترکیب، لا من حیث المراد. فمن رد ما اشتبه إلی الواضح منه و حکّم محکمه علی متشابهه، فقد اهتدی، و من عکس انعکس( تفسیر ابن کثیر، ج 2، ص5).

[3]. سوره فتح، آیه 10.

[4]. دراین باره به کتاب‌های تفسیر از جمله المیزان، ج3، ص56 ـ 63 مراجعه شود.

[5]. سوره آل عمران، آیه7.