مرکز جامع پژوهش های تکفیری

بازگشت به کفر را ارتداد می گویند. انکار اصل دین، انکار ضروری دین و انکار یکی از احکام قطعی ولی غیرضروری دین از عوامل ارتداد می باشد.شرائط مرتد شامل: بلوغ، کمال عقل، اختیار، علم مرتد به مدلول لفظ و قصد داشتن به مدلول لفظی که به کار می برد می باشد. 

ارتداد از ریشه «رد» به معناى بازگشت و باز گرداندن آمده است.[1]درفرهنگ دینی نیز بازگشت به کفر،ارتداد و رده نامیده شده است[2] درفرهنگ اسلام، هرکس خدای متعال یا وحدانیت او ،معاد یا نبوت را باور نداشته باشد کافراست.[3]

در آیاتى از قرآن نیز این واژه به همین معناى لغوى به کار رفته است؛ مانند:«یا قَوْمِ ادْخُلُوا الأَرْضَ المُقَدَّسَةَ التَّىِ کَتَبَ اللَّهُ لَکُمْ وَلا تَرْتَدُّوا عَلى‏ أَدْبارِکُمْ فَتَنْقَلِبُوا خاسِرِینَ»؛[4]اى قوم من، به سرزمین مقدسى که خداوند براى شما مقرر داشته است در آیید و به عقب بازنگردید که زیان کار خواهید شد.»

ونیز آمده است:«یا ایها الذین امنوا من یرتد منکم عن دینه فسوف یاتى الله بقوم یحبهم ویحبونه اذلة على المؤمنین اعزة على الکافرین یجاهدون فى سبیل الله ولایخافون لومة لائم‏»[5]  یعنى اى گروهى که ایمان آورده‏اید هر که از شما از دین خود مرتد شود به زودى خدا قومى که (بسیار) دوست دارد و آنها نیز خدا را دوست دارند و نسبت‏به مؤمنان سرافکنده و فروتن و به کافران سرافراز و مقتدرند به نصرت اسلام در راه خدا جهاد مى‏کنند و در راه دین از نکوهش و ملامت احدى باک ندارند.

ارتداد در اصطلاح فقه‏

فقهاى مسلمان اعم از شیعه و اهل سنت در تعریف ارتداد، عبارت‏هایى گوناگونی دارند.که همه آن تعبیرها به یک معنا باز مى‏گردد، و آن خارج شدن فرد مسلمان از اسلام و ورود به کفر است.مثلامحقق حلّى در تعریف مرتد مى‏گوید: هو الّذى یکفر بعدالإسلام؛[6] مرتد کسى است که پس از اسلام کافر مى‏شود. ابن قدامه از فقهاى حنبلى‏[7]و علاء الدین حصفکى از علماى حنفى‏[8]نوشته‏اند: مرتد کسى است که از دین اسلام به کفر باز گردد.خلیل از فقهاى مالکیه مى‏گوید:ارتداد عبارت است از کفر مسلمان با گفتارى که صراحت یا اقتضاى کفر را دارد یا عملى که در بردارنده کفر است.[9]رافعى از فقهاى شافعیه مى‏نویسد: ارتداد پایان دادن به اسلام است با گفتار یا عمل کفرآمیز.[10]

عوامل ارتداد:

اموری که سبب کفر می­شوند هرگاه ازسوی مسلمان صورت پذیرد عوامل تحقق ارتداد نیزبه شمار می آید این امور عبارت است از:

انکار اصل دین: مانند انکار وجود خدا ،وحدانیت وی،رسالت حضرت ختمی مرتبت،یا حیات پس از مرگ با انکار یکی از این امور کافر می شود مثلا خدا را قبول داشته باشته باشد ولی به شریعت حضرت محمد(ص) ایمان نداشته باشدکافر شمرده می شود.«الکافر هو من انتحل غیر الاسلام».[11]

دوم انکار یکی از احکام ضروری و بدیهی دین اسلام[12]: مانند انکار وجوب نماز یا روزه. البته دراین که صرف انکار یکی از ضروریات دین موجب کفر وارتداد می شود یا این که باید مستلزم انکار اصل دین باشد و فرد به این نکته توجه داشته باشد اختلاف دارند.

سوم انکار یکی از احکام قطعی ولی غیر ضروری اسلام: هرگاه کسی به طور مشخص بداند مثلا روزه در عید فطر حرام است ولی با این وجود منکر آن گردد مرتد می شود چون این امر به انکار رسول خدا منجر می گردد.[13]

برخى از فقهاء همچون صاحب جواهر نوشته اند اگر کسى شیعه باشد و ضرورى مذهب شیعه، مثل امامت را منکر شود انکارش موجب خروج از دین اسلام است و اگر غیر شیعه ضرورى مذهب شیعه را انکار نماید در این صورت ارتدادى صورت نگرفته و چنین فردى را مرتد نمى‏گویند.[14]

شرایط ارتداد

همان گونه که در کتب فقهى بیان شده ارتداد با شرطهاى خاصى همچون بلوغ، کمال عقل، اختیار، علم مرتد به مدلول لفظ و قصد داشتن به مدلول لفظى که به کار مى‏رود بیان شده است. تعدادى از این شرطها را برخى از مذاهب فقهى اسلامى مردود دانسته‏اند. از میان شروط یاد شده براى تحقق ارتداد، در میان آیات ارتداد به شرط اختیار تصریح شده که در آیه 106 سوره نحل مشاهده مى‏شود.

فقها براى لزوم این شرط به آیه یاد شده استناد نموده‏اند. مفهوم این شرط آن است که اگر فردى از روى اجبار و اکراه از اصول دین و یا ضروریات آن تبرى جوید مرتد تلقى نمى‏شود. به دلیل آیه «من کفر بالله من بعد ایمانه الا من اکره وقلبه مطمئن بالایمان ولکن من شرح بالکفر صدرا فعلیهم غضب من الله ولهم عذاب عظیم‏»[15] یعنى کسانى که بعد از ایمان کافر شوند بجز آنها که تحت فشار واقع شده‏اند در حالى که قلبشان آرام و با ایمان است آرى آنها که سینه خود را براى پذیرش کفر گشوده‏اند غضب خدا بر آنهاست و عذاب عظیمى در انتظارشان است.

    توبه مرتد

به نظر اکثریت فقهاى شیعه[16] مرتد دو نوع است: ملى و فطرى.در تعریف مرتد فطرى سه نظر و سه تعریف بیان شده است:[17]

(1) مرتد فطرى کسى است که در هنگام انعقاد نطفه‏اش پدر و مادرش یا یکى از آن دو مسلمان باشند و در هنگام بلوغ از اسلام خارج شود چه در هنگام بلوغ اظهار اسلام کرده باشد و چه نکرده باشد.

(2) مرتد فطرى کسى را گویند که در هنگام انعقاد نطفه‏اش پدر و مادرش یا یکى‏از آن دو مسلمان باشند و در هنگام بلوغ اظهار اسلام کند و پس از آن از اسلام خارج شود.

(3) مرتد فطرى کسى است که در هنگام تولدش یکى از پدر و مادرش یا هر دوى آنها مسلمان باشند و در هنگام بلوغ اظهار اسلام کند و بعد آن را رها نماید. امام خمینى (ره) - از میان سه تعریف فوق تعریف دوم را قبول دارند.[18]

از نظر فقه شیعه زن مرتد توبه‏اش پذیرفته مى‏شود خواه مرتد ملى باشد و خواه مرتد فطرى و مردى که مرتد ملى است توبه‏اش پذیرفته مى‏شود ولى توبه مردى که مرتد فطرى است پذیرفته نمى‏شود با وجود این بسیارى از فقهاى شیعه همچون ابن جنید و اسکافى و صاحب مسالک و صاحب عروه و صاحب جواهر و ...قائل به پذیرش توبه مرتد فطرى مرد هستند. برخى از فقهاى شیعه همچون صاحب عروه گفته‏اند: «اقوى قبول توبه مرتد فطرى در همه چیز مگر وجوب قتل او و خروج زوجه او از زوجیت و عده وفات نگه داشتن و انتقال مال سابق او (سابق بر ارتداد) به وارث. توبه در این امور اثرى نخواهد گذاشت‏بنابراین بعد از توبه پاک مى‏شود و عبادات او صحیح است.[19]

نتيجه

نتيجه‎اي كه مي‎توان در مورد ارتداد گرفت اين است كه هر چند ما آياتي مثل لااكراه في الدين داريم كه به عنوان يك اصل اساسي مورد قبول ماست ولي با تمام اين‎ها تفسير اين آيه بر خلاف آن‎چه كه از ظاهر آن پيداست، اين گونه نيست زيرا درست است كه در پذيرش دين اكراه و اجباري در كار نيست همان‎طور كه از ظاهر آيات پيداست و بحثي هم در آن نيست ولي اين بدان معنا نيست كه با پذيرش دين مي‎توان از آن برگرديم زيرا ما در مكتب‎هاي ديني ديگر مثل مسيحيت هم شاهد هستيم كه چنين برگشتي كه بعد از پذيرش دين صورت گرفته است مقبول نيست لذا اسلام مثل مكاتب ديني ديگر تغيير دين را بعد از پذيرش آزاد نمي‎داند و لذا در مقابل برگشت از دين مجازات‎هايي در نظر گرفته است.

پی نوشت: