مرکز جامع پژوهش های تکفیری

 مطلق خضوع و خشوع عبادت نامیده نمی شود؛ بلکه در حقیقت عبادت، علاوه بر خضوع و خشوع، اعتقاد به الوهیت و یا ربوبیت مخضوع له نیز دخیل می باشد.

مطلق خضوع و خشوع عبادت نامیده نمی شود؛ بلکه در حقیقت عبادت علاوه بر خضوع و خشوع، اعتقاد به الوهیت و یا ربوبیت مخضوع له نیز دخیل می باشد. در تعریف عبادت تعاریفی بیان شده است که ما به بیان سه تعریف می پردازیم:

تعريف اول: عبادت؛ خضوع و كُرنشى است كه از اعتقاد به الوهيت[1] معبود سرچشمه گرفته باشد؛ لذا گفتار يا رفتارى که ناشى از اين اعتقاد نباشد، عبادت محسوب نمى ‏گردد.

مؤيد اين معناى از عبادت (خضوع ناشى از اعتقاد به الوهيت‏ معبود) آياتى است كه به عبادت خداوند امر كرده و از عبادت غير او نهى مى ‏نمايد، به‏اين دليل كه هيچ آله ه‏اى غير خداوند وجود ندارد.

«يا قَوْمِ اعْبُدُوا اللَّهَ ما لَكُمْ مِنْ إِلهٍ غَيْرُهُ».[2] اى قوم من! [تنها] خداوند يگانه را پرستش كنيد كه معبودى جز او براى شما نيست.

بدين معنا كه، «اله» موجودى است که سزاوار پرستش است و تنها خداوند «اله حقيقى» است. با اين حال شما چگونه موجودى را كه اله حقيقى و واقعى نيست ‏واله ادعايى و دروغين است را مى ‏پرستيد؟ و چرا از عبادت خداوندى كه اله واقعى است و تنها معبودِ سزاوار پرستش است، سرباز مى ‏زنيد؟ آيه فوق يا مضمون آن، در بسيارى از آيات قرآن مجيد تكرار شده است.[3]

اين آيات بیان می دارند كه عبادت، خضوع و كُرنشى است كه از اعتقاد به‏ الوهيت معبود جوشيده باشد. در اين آيات به روشنى ملاحظه مى گردد كه قرآن، مشركين را به دليل پرستش غير خداوند سرزنش مى ‏كند، چرا كه اين معبودها آلهه واقعى نيستند و عبادت، ازشئون الوهيت و آلهه واقعى است. صفت الوهيت تنها سزاوار خداوند سبحان است و به همين دليل تنها عبادت او واجب و لازم‏است.

تعريف دوم: عبادت؛ خضوع و كرنش در مقابل موجودى است كه او را «ربّ» مى ‏دانيم و شأنى از شئون وجود و زندگى خود را، در دنيا و آخرت دراختيار او مى ‏دانیم ، حال چه در امور مادى مانند عزت و پيروزى در دنيا باشد و چه در امور معنوى مانند آمرزش گناهان.

«ربّ» كسى است كه زمام امور مربوب را در كف دارد و عهده ‏دار تدبير و تربيت اوست. بنابراين، عبادت معبود به دليل ربوبيّت او صورت مى ‏گيرد.

گواه اين تعريف، آياتى است كه دليل منحصر بودن عبادت به خداوند را، يگانه ربّ بودن او مى داند مانند:

1. «وَ قالَ الْمَسِيحُ يا بَنِي إِسْرائِيلَ اعْبُدُوا اللَّهَ رَبِّي وَ رَبَّكُمْ»؛[4] مسيح گفت: اى بنى اسرائيل خداوند يگانه را كه پروردگار من و شما است‏ پرستش كنيد.

2. «إِنَّ هذِهِ أُمَّتُكُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّكُمْ فَاعْبُدُونِ»؛[5] اين [پيامبران بزرگ و پيروانشان‏] همه امت واحدى بودند و من پروردگار شماهستم، پس مرا پرستش كنيد.

3. «إِنَّ اللَّهَ رَبِّي وَ رَبُّكُمْ فَاعْبُدُوهُ هذا صِراطٌ مُسْتَقِيمٌ»؛[6] خداوند پروردگار من و پروردگار شماست. او را بپرستيد. [نه من و نه چيز ديگر را] اين است راه راست.

آيات ديگرى نيز به همين مضمون وجود دارد مانند: آيه 43 سوره يونس، 99 سوره حجر، 65 و 36 سوره مريم و 64 سوره زخرف كه بهترين دليل بر اين معناى عبادت، آيات‏ مذكور است.

تعريف سوم: عبادت، خضوع و كرنش در برابر كسى است كه او را اله عالم يا موجودى كه امور هستى به او تفويض شده است مى‏ دانيم، حال چه امور تكوينى مانند خلق، رزق، زنده كردن و ميراندن به او تفويض شده باشد و چه امور تشريعى مانند قانونگذارى، شفاعت و مغفرت.

انسان موحّد معتقد است؛ كليّه امور تكوينى و تشريعى به دست خداوند است و هيچيك از اين امور به مخلوقات او تفويض نشده، و به‏ همين دليل خداوند را مى‏ پرستد.

اما انسان مشرك معتقد است؛ گرچه آلهه و رب‏ها مخلوق حقند، اما برخى يا تمام امور تكوينى و تشريعى، به آنها تفويض ‏شده است و بر اساس همين اعتقاد از ستاره‏ ها و بت‏ها طلب باران، شفاعت، يارى رساندن و پيروزى در جنگ مى ‏كند، چرا كه اين امور را تفويض شده به آنها مى ‏پندارد.

با توجه به تعاريف سه ‏گانه مذكور، تفاوت اساسى توحيد و شرك در عبادت آشكار مى ‏شود.

هر خضوعى كه ناشى از اعتقاد به الوهيت يا ربوبيّت و ياتفويض كارى به موجود مورد خضوع باشد، عبادت شمرده مى ‏شود. حال چه اين اعتقاد، بر حق و صحيح باشد (اگر خداوند معبود باشد) و چه اعتقادى باطل وناصواب (اگر بت‏ها و غير خداوند معبود باشند). در هر دو صورت، خضوع او برگرفته از اعتقاد به الوهيت يا ربوبيّت يا تفويض است و چنين خضوعى ‏عبادت آن موجود محسوب مى ‏شود.

اما اگر خضوع انسان، بدون اين انديشه و اعتقاد باشد، اين خضوع عبادت نيست، بلكه تعظيم و بزرگداشت شمرده مى ‏شود، و نه انسان خاضع مشرك ‏است و نه عمل او شرك‏ آميز. اما اين تعظيم و احترام غير عبادى، گاهى جايز و حلال است مانند تعظيم انبياء، اولياى الهى، معلمان و مربيان؛ و گاهى حرام وغير مجاز است مانند سجده كردن در مقابل انبياء و اولياى الهى. اما حرمت اين كار، به دليل عبادت بودن آن نيست، بلكه به دليل ممنوعيت سجده كردن در برابر غير خداوند است و اينكه غير او، سزاوار سجده نيست.

حال كه تفاوت بين تعظيم و عبادت روشن شد به اين نتيجه مى ‏رسيم كه اعمالى مانند بوسيدن قرآن مجيد، ضريح انبياء و چيزهايى كه به گونه ‏اى به آنها مربوط اند، در صورتى كه همراه با اعتقاد به الوهيت و ربوبيّت يا تفويض نباشد، عبادت آنها محسوب نمى ‏شود.[7]

پی نوشت:

[1] . اعتقاد به اله، خالق ومدبر بودن موجودى است كه زمام امور هستى يا بخشى از آن را در اختيار دارد.

[2] . اعراف/ 59.

[3]. خوانندگان گرامى در اين زمينه مى‏توانند، آيات ذيل را ملاحظه فرمايند: اعراف/ 65، 73، 85. هود/ 50، 61، 84؛ انبياء/ 25؛ مؤمنون/ 23، 32؛ طه/ 14.

[4] . مائده/ 72.

[5] . انبياء/ 92.

[6] . آل عمران/ 51.

[7] . ر.ک: مرزهای توحید و شرک در قرآن، آیت الله جعفر سبحانی، ص63.