مرکز جامع پژوهش های تکفیری

در این نوشتار بخشی از تلاش‌های علمی محققان را در قالب کتا‌ب‌شناسی تقدیم خوانندگان می‌کنیم. گفتنی است آثاری که تکفیر را تنها از منظر فقه و احکام آن، بررسی و تحلیل کرده‌اند، در اینجا معرفی نشده‌اند. آثار اندیشمندان مسلمان در سه بخش کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها معرفی می‌شوند.

نويسنده : اباذر نصر اصفهانی

مقدمه

در طول تاریخ اسلام، افراد و فرقه‌ها و گروه‌هایی بوده‌اند که مخالفان خود را تکفیر می­کردند و با کوچک‌ترین عاملی آنان را خارج از دین اسلام می‌شمردند و حکم به وجوب قتل آنان می‌دادند. شروع این پدیده مخرب، از خوارج آغاز شد و در دو قرن اخیر وهابیان شیوه آنان را ادامه داده‌اند.

فرقه وهابی از جمله جریان‌هایی است که در مقابل امت اسلامی قرار گرفته‌است. وهابیان با استفاده از آیاتی که درباره کفار و مشرکان صدر اسلام و اقوام جاهلی نازل شده، مسلمانان را به کفر و شرک متهم می‌سازند و اعمال مسلمانان را مطابق اعمال کفار قلمداد می‌کنند. آنها با داشتن افکاری خشن، باعث ایجاد اختلاف، تشتّت، درگیری و جنگ میان مسلمانان و خشنودی کفار و استعمارگران شده‌اند.

مطابق نظر اسلام، مسلمان کسی است که شهادتین را بر زبان جاری می‌سازد؛ گرچه در واقع و باطن اعتقاد دیگری داشته باشد. بر اساس شریعت اسلامی صحیح نیست فرقه‌ای از فرق اسلامی را بی‌دلیل متهم به کفر کند، مادامی که اعتراف به شهادتین کند، و ضرورتی از ضروریات دین را انکار نکند.

این افکار جاهلی و ناپسند موجب شد که از همان ابتدای ظهور فرقه وهابی، عالمان مسلمان، اعم از شیعه و سنی، به مقابله با این تفکر تکفیری بپردازند و با نوشتن رساله‌ها، کتاب‌ها و مقالات، آرا و عقاید این گروه را نقد و از عقاید مسلمانان دفاع کنند. در آثاری نیز به بررسی جریان‌های تکفیری در طول تاریخ اسلام پرداخته شده است. در این نوشتار بخشی از تلاش‌های علمی محققان را در قالب کتا‌ب‌شناسی تقدیم خوانندگان می‌کنیم. گفتنی است آثاری که تکفیر را تنها از منظر فقه و احکام آن، بررسی و تحلیل کرده‌اند، در اینجا معرفی نشده‌اند. آثار اندیشمندان مسلمان در سه بخش کتاب‌ها، مقالات و پایان‌نامه‌ها معرفی می‌شوند.

الف) کتاب‌ها

    ۱. آراء علماء المسلمین و فتاواهم في تحریم تكفیر أتباع المذاهب الإسلامیّة: تحقیق فؤاد كاظم مقدادی، تهران، مجمع الثقلین العلمی، چاپ سوم، 1428ق/1386، 401ص، وزیری.

در این نوشتار فتاوا و دیدگاه‌های علمای شیعه و اهل­سنّت در نهی تکفیر پیروان مذاهب اسلامی بررسی و تحلیل شده است.

    2. الإسلام والعنف قراءة في ظاهرة التکفیر: حسین احمد الخشن، مغرب، دارالبیضاء، بیروت، مركز الثقافی العربی، 2006م، 203ص، وزیری.

نویسنده در این کتاب به واکاوی مسئله خشونت و تکفیر در اسلام پرداخته و به بسیاری از سؤال‌های مطرح شده در این زمینه پاسخ داده است. کتاب مشتمل بر پنج فصل است و نگارنده طی آنها به تبیین اصول و معیارهای تکفیر پرداخته، خاستگاه‌های تکفیر و برخی ویژگی‌های تکفیری‌ها را برشمرده، به گونه‌ها و شکل‌های تکفیر اشاره کرده و در پایان گفتمان تکفیری را مورد تحلیل و بررسی قرار داده است. آقای موسی دانش این کتاب را با عنوان اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تكفیر به فارسی ترجمه کرده و در بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی در سال1390در 344 صفحه در قطع وزیری به چاپ رسیده است.

    3. اسلام و خشونت: نگاهی نو به پدیده تكفیر (! الاسلام والعنف قراءة في ظاهرة التکفیر)

    4. الإیمان والكفر في الكتاب و السنّة : رسالة موجزة تبحث عن حقیقة الإیمان والكفر وحدودهما والفرق بین الإسلام والإیمان و حكم تكفیر أهل القبلة و تدعو إلی الوحدة الإسلامیّة: جعفر سبحانی تبریزی، قم، مؤسسه امام صادق7، 1416ق/1374، 232ص، وزیری.

نویسنده در این رساله نخست ایمان و کفر را بر اساس آیات و روایات تبیین کرده و آن‌گاه به بررسی تفاوت‌های بین «ایمان» و «اسلام» پرداخته است. وی در ادامه به موضوع تکفیرِ مسلمانان اشاره کرده و با استدلال‌های قرآنی و حدیثی ثابت کرده این پدیده خلاف اصول اسلامی و انسانی است.

     5. بازخوانی تكفیر و تكفیرگرایی در بین مسلمانان: علی‌اکبر نیک‌زاد تهرانی، قم، نوای قلم، 1389، 72ص، پالتویی.

مروری بر دیدگاه‎های تکفیری برخی از فرقه‎های اسلامی و نقد این دیدگاه‎هاست. نویسنده ضمن بیان پیشینه‎ای از تکفیر و تکفیرگرایی در جهان اسلام از زمان پیامبر اسلام6 و پس از آن، به ریشه‎یابی این پدیده و عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی آن پرداخته است. وی ابتدا به معیارهای اسلام و کفر در جهان اسلام اشاره کرده و موجبات کفر را انکار توحید و رسالت نبوی، انکار ضروری دین و مذهب و ارتکاب گناه کبیره دانسته و شرک خفی را نیز موجب کفر افراد محسوب نکرده است. آن‌گاه به پیشینه تاریخی تکفیر مسلمانان پرداخته و دیدگاه‎های مذاهب مختلف اسلامی را در این زمینه منعکس کرده است. وی با استخراج ادله عدم جواز تکفیر از قرآن کریم، روایات نبوی، سیره پیامبر اسلام و سیره و روایات ائمه معصوم:، و وهابیت را آیین تکفیرگرایی در میان مسلمانان اهل‎سنت دانسته و عقاید و دیدگاه‎های تکفیری محمد بن‌عبدالوهاب در مورد مشرک خواندن شیعیان را نقد و شباهت‎های خوارج دوره صدر اسلام را با وهابیان امروزی بررسی کرده است.

   6. بررسی فتوای تكفیر در نگاه مذاهب اسلامی: حسین رجبی، تهران، نشر مشعر، 1389، 84ص، پالتویی.

در این کتاب برای روشن شدن حقیقت مسئله تكفیر، با نگاهی به قرآن و روایات و گفتار بزرگان مذاهب اسلامی، به بررسی فتوای تكفیر در اسلام و سایر مذاهب پرداخته است. به اعتقاد نویسنده، تكفیر در روایات شیعه و اهل‌سنّت، مسئله‌ای بسیار خطرناك معرفی شده است. همچنین پیامبر در این‌باره می‌فرماید: «هركس نسبت كفر به كس دیگری بدهد كه معیار كفر را ندارد، گوینده آن كافر است». با توجه به روش و معیار قرآن و سنت درباره معیار كفر و اسلام، برخی از افراد، فتوای به كفر عده‌ای را صادر می‌كنند، ولی این سؤال مطرح می‌شود که چنین فتاوایی استناد قرآنی و روایی دارد یا از جهالت و تعصب سرچشمه گرفته است؟

     7. بلاء التکفیر: بسام الصباغ، دمشق، دارالبشائر، 1429ق، 344ص، وزیری.

بسام الصباغ، نویسنده و پژوهشگر سوری و عضو اتحادیه علمای جهان اسلام، در این کتاب ضمن بررسی اسباب و انگیزه‌های پیدایش فکر تکفیری، راه‌هایی برای درمان این پدیده نامیمون در جامعه اسلامی ارائه کرده است.

    8. پدیده افراط در تكفیر: یوسف قرضاوی، ترجمه مسعود انصاری تالش، تهران، نشر احسان، 1373، 93ص، رقعی.

در این نوشتار با ریشه‌یابی پدیده تکفیر، برخی از علل و اسباب پیدایش آن، بررسی و تحلیل شده است. نویسنده پیامدهای خطرناک تکفیر مسلمانان را بیان کرده و ضرورت رجوع به قرآن و سنّت نبوی را به وهابیون گوشزد کرده است. این کتاب همچنین با عنوان پدیده غلو و زیاده روی در تکفیر (کافر گفتن مسلمان) با ترجمه عبدالواحد نهضت فراهی منتشر شده است. نیز در کتابِ فتاوای فقهی معاصر ( یوسف قرضاوی، جلد اول، ترجمه احمد نعمتی، تهران، نشر احسان، چاپ اول، 1380) در قالب مقاله­ای به چاپ رسیده است.

     9. پرهیز از اندیشه‌های تكفیری (! تطهیر المناهج من التكفیر)

  10. التحذیر من المجازقة بالتكفیر: السید محمد بن علوی مالکی، بی‌جا، جوامع الکلم، 1425ق، 120ص.

زمینه‌ساز جریان تكفیر در سرزمین مقدس حجاز، برخی عالمان درباری این دیار هستند، اما در این بین بعضی از عالمان منصفِ برآمده از فرقه وهابی، از جمله نویسنده این كتاب، با قرائتی جدید از آثار سلف خود، با بازخوانی این پدیده، بر آن هستند تا اندیشه‌ای نو ارائه كنند. این كتاب مشتمل بر نقد و اعتراض محمد بن علوی مالکی بر این فتنه در مخالفت با این گونه اختلافات میان مسلمانان است. عنوان برخی مطالب كتاب عبارت‌است از: دیدگاه ابن­تیمیه و شوكانی درباره تكفیر، دیدگاه محمد بن عبدالوهاب درباره تكفیر، آیین مخالفت، كشور عربستان خاستگاه تكفیر و هجوم و بدگویی نیست، دشنام دادن به مسلمان گناه و جنگیدن با او كفر است، غرور و خودپسندی منشأ تكفیر، آفات عجب، نهی از تفرقه و اختلاف، عقیده‌ای كه موجب نجات می‌شود.

این کتاب با عنوان هشدار در خصوص تكفیرهای بی‌رویه به کوشش مرکز ترجمان دینی به فارسی ترجمه شده و نشر مشعر در سال 1389 در 104 صفحه در قطع رقعی آن را منتشر کرده است.

    11. تطهیر المناهج من التکفیر: عبدالله دشتی، عراق، شبکة الفکر، 1428ق/2007م، 81ص.

موضوع این کتاب، شناخت تکفیر و شرک و ارائه راهکارهایی برای دوری جستن از اندیشه­های منجر به تکفیر است. این نوشتار مشتمل بر یک مبحث مقدماتی و دو فصل با عناوین «حقیقت توحید مشرکان در ربوبیت» و «آیا مسلمانان هم گرفتار شرک در الوهیت شده‌اند» است. نگارنده طی این مباحث کوشیده است معیارها و ضابطه‌های تکفیر را شرح دهد، دلایل گرایش به سوی تکفیر را برشمرد و راه برون‌رفت از این گونه اندیشه‌ها را شرح دهد. نشر مشعر با مشخصات زیر، این کتاب را ترجمه و منتشر کرده است: پرهیز از اندیشه‌های تكفیری؛ ترجمه تطهیر المناهج من التكفیر: ترجمه کاظم حاتمی طبری، تهران، نشر مشعر، 1390، 96ص، رقعی.

    12. تعدد مذاهب‏ از دیدگاه فقها و اندیشمندان مسلمان: سید جلال میرآقایی، تهران، مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی، 1386، 342ص، وزیری.

این کتاب دارای یک مقدمه و پنج فصل است. فصل چهارم این کتاب با عنوان «پاسخ به کج‏اندیشان» شامل دو بخش‏ است: 1. پاسخ آیت اللّه العظمی مکارم شیرازی به فتوای 38 تن از علمای‏ وهابی مبنی بر تکفیر شیعیان و جواز قتل آنان؛ 2. متن نامه آیت اللّه‏ تسخیری به جمعی از علما و اندیشمندان جهان اسلام برای‏ نظرخواهی در خصوص فتوای فوق‌ و پاسخ علمای جهان‏ اسلام به نامه ایشان و محکوم کردن فتوای تکفیری عبداللّه‏ الجبرین.

مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی این کتاب را با عنوان التعددیّة المذهبیّة في ‏الإسلام و آراء العلماء فیها به عربی ترجمه و در سال 1386 در 279 صفحه منتشر کرده است.

   13. تکفیر: مجید صفاتاج، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1380، 248ص، وزیری.

در این نوشتار چگونگی برخورد با اندیشه‏های خلاق و مبتكر و عدم تحمل چنین اندیشه‌هایی با استفاده از حربه تكفیر، نقد و بررسی شده است. هدف نویسنده فراهم ساختن زمینه برای ابراز نظرهای مخالف و نقد سالم افكار و اندیشه‏هاست. وی با بهره‏گیری از آیات، منابع حدیثی، تفسیری، فقهی، تاریخی و كلامی به این مباحث پرداخته است: ماهیت و حقیقت تكفیر، اتهام و تكفیر در فرهنگ و بینش اسلامی، منشأ و ریشه‏ها و عوامل عمده وجود تكفیر در جوامع اسلامی، آثار منفی آن در میان مسلمانان، امام خمینی الگوی مقاومت علیه تكفیر و چگونگی درمان و از بین بردن جوّ تكفیر در جامعه.

    14. التكفیر بین الدین و السیاسة: محمد یونس، مقدمه عبدالمعطی بیومی، قاهره، مركز القاهره لدراسات حقوق الإنسان، 1999م، 107ص.

نویسنده که از پژوهشگران مصری است، در این نوشتار سابقه تاریخی تفکر تکفیری را بررسی کرده است. وی در شش فصل از مواجهه علما و اندیشمندان با برخی از جریان‌های تکفیری را گزارش کرده است. در این کتاب در فصول جداگانه قضایای تکفیر حلاج، احمد الخزاعی، طبری و ابن‌رشد بررسی شده است.

    15. التفكیر في زمن التكفیر : ضد الجهل و الزیف و الخرافة: نصر حامد ابوزید، قاهره، مکتبة مدبولی، 1995م، 400ص، وزیری.

نصر حامد ابوزید در این کتاب، تحلیل مفصلی از اتهاماتی که به او و روش تحقیقی‌اش وجود داشته، ارائه کرده است. او برخی از نقدهایی را که در مورد او مطرح شده و یا او را تکفیر کرده‌اند، آورده و به آنها پاسخ داده است. نویسنده مطالبش را در یک مقدمه و چهار فصل سامان داده است.

    16. التكفیر في میزان القرآن و السنّة: محمد سعدی، قاهره، المركز العربی الدولی، 1990م، 127ص، رقعی.

در این کتاب تفکر تکفیری از منظر قرآن و سنّت مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. نویسنده با ذکر آیات قرآنی و نیز روایات حضرت رسول9 ثابت کرده که این پدیده خلاف اصول اسلامی است.

    17. التكفیر؛ نشأته أهدافه ضوابطه: محمد عطاء الله، بیروت، دارالعلوم، 2010م، 216ص.

در این نوشتار عوامل پیدایش و بروز تفکر تکفیری در یک مقدمه و دو فصل بررسی شده است.  در مقدمه از مفاهیمی همچون ایمان، خیانت، کفر و ارتداد به تفصیل سخن به میان آمده است. در فصل یکم موضوع تکفیر در ادیان هندو، یهود، مسیحیت و اسلام بررسی و تحلیل شده است. فصل دوم به ضوابط و حدود تکفیر و مباحث مرتبط با آن در بین مذاهب اسلامی اختصاص یافته است.

    18. جلاء الغمّة عن تکفیر هذه الأمّة: عثمان بن عبدالعزیز بن منصور الناصری، بی‌جا، بی‌نا، بی‌تا.

عثمان بن عبدالعزیز الناصری (م 1282ق)، مفتی و صاحب منصب قضاوت در شهر سدیر در زمان ترکی بن عبدالله بود. وی به شدت با وهابیت مخالفت می‌کرد و آنها را همچون خوارج می‌دانست. او در این کتاب به شدت علیه افراط‌گرایی و تفکرات تکفیری وهابیون که باعث رنج و محنت مسلمانان شده، موضع گرفته است.

    19. حرمة الغلو في الدین وتكفیر المسلمین: ناجح ابراهیم عبدالله و علی محمد الشریف، ریاض، مکتبة العبیکان، 1425ق/2004م، 199ص.

نویسندگان در این کتاب به بررسی علل پدیده تکفیر و نیز مظاهر و آثار منفی آن برای جامعه اسلامی پرداخته‌اند. آنان به‌شدت با پدیده غلو و زیاده‌روی در تکفیر مخالفت کرده و آن را حرام دانسته‌اند.

     20. الحكم و قضیة تكفیر المسلم: مشاور سالم البهنساوی، منصوره، دارالوفاء، 1415ق، 315ص، وزیری.

در این نوشتار انديشه تكفير نقد و رد شده است. نويسنده بعد از بيان تاريخ شكل‏گيري و فعاليت گروه «جماعت المسلمين» در كشور مصر، به معرفي و نقد و رد انديشه‏هاي اين گروه مي‏پردازد. اين گروه، جامعه مصر و جوامع اسلامي را از قرن چهارم هجري تاكنون كافر دانسته و از جامعه اسلامي عزلت گرفته و با آن به ستيزه برخاسته‌‌اند. در اين كتاب بحث مفصلي درباره انديشه تكفير صورت گرفته و با استفاده از مفاهيم قرآن و روايات و منابع اهل‏سنّت، اين انديشه نقد و رد شده است. نويسنده ريشه‏هاي اعتقاد به تكفير را از زمان خوارج بررسي كرده و آرای تكفيري‏ها درباره خروج از جماعت، كفر حاكمان، كفر مردم، رابطه انديشه تكفير با آثار سيد قطب، احكام مختلف در شرايط سياسي معاصر و... را در اين كتاب تحليل و جريانات فكري تکفیر را معرفي کرده است.

این کتاب به کوشش سالم افسری ترجمه شده و در سال 1388 نشر احسان با عنوان  نقد و بررسی اندیشه تكفیر در  428 صفحه در قطع وزیری آن را منتشر کرده است.

    21. داعیة و لیس نبیّاً؛ قراء‌ة نقدیّة لمذهب الشیخ محمد بن عبدالوهاب في التكفیر: حسن بن فرحان مالكی، عمان، دارالرازی؛ مركز الدراسات التاریخیه، 2004م/1425ق، 199ص.

حسن بن‌فرحان مالكى از دانشمندان اهل­سنّت و از جمله وهابیون است. او در این کتاب به نقد سخنان و عقاید پیشواى وهابیان در زمینه تكفیر مسلمانان و نسبت دادن شرك و كفر به همه كسانى كه وهابى نیستند و سخنان او را نپذیرفته‌اند، پرداخته است. وی در فصل اول به سراغ نقد كتاب كشف الشّبهات كه از مشهورترین و مهم­ترین كتاب­هاى محمد بن‌عبدالوهاب است، مى­رود و به‌صورت كاملاً روشنى آن را نقد مى‌كند. در فصل دوم به نقد سایر كتب او در مسئله شرك و توحید مى‌پردازد. او در فصل سوم به سراغ این مهم مى­رود كه آیا او از مسئله تكفیر مسلمین عدول كرده است یا نه؟ سپس به روشی علمی، بخش عظیمى از تناقضات او را آشكار مى­سازد. در فصل چهارم از این موضوع مهم بحث مى‌كند كه آیا پیروان او چشم‌و‌گوش­بسته همان مسیر تكفیر مسلمین را دنبال كردند و بر اشتباهات او صحّه نهادند یا به نقد نظر شیخ پرداختند؟ و سرانجام در فصل پنجم به نقد نظر دشمنان شیخ مى­پردازد و تندروان را از معتدلان جدا مى­سازد و خود را در صف معتدلان وهابى قرار مى‌دهد.

این کتاب با عنوان مبلغ، نه پیامبر: قرائتی انتقادی بر مسلك تكفیری شیخ محمد بن‌عبدالوهاب به کوشش یوسف مرتضوى ترجمه و به همت مركز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب در سال 1387منتشر شده است.

    22. الرد علی تکفیر الشیعة: ضیاء المشهدي، قم، بقیة العترة، 14426ق/ 1385، 48ص، پالتویی.

دفاعیه‏ای کوتاه از عقاید و مبانی فکری شیعه در برابر اتهام تکفیر از سوی وهابیون است. در این کتاب همچنین نظریات برخی از دانشمندان اهل­سنّت در اهمیت و جواز عمل به فقه جعفری آمده است. عمده شبهات وهابیان درباره رد توسل، زیارت و تبرک و دیگر عقاید شیعه نقل و پاسخ‌هایی به آنها داده شده است.

    23. شبهات التكفیر: عمر بن عبدالعزیز قرشی، قاهره، مكتبة التربیة الإسلامیّة لإحیاء التراث الإسلامي، 1991م، 560ص، وزیری.

در این نوشتار با بررسی دلایل و انگیزه‌های پیدایش تفکر تکفیری، برخی از شبهات حول تکفیر بررسی شده است. به عقیده نویسنده، فکر تکفیری از گذشته‌های دور وجود داشته و با بررسی تاریخ آن مهم‌ترین دلیل در پیدایش آن را تفاوت فهم در برخی معانی و اصطلاحات دانسته است. وی با استناد به منابع اهل­سنّت همچون قرآن، سنّت نبوی، اجماع و قیاس این تفکر را رد کرده است.

    24. ضد التعصب: جابر عصفور، قاهره، الهیئة المصریّة العامة للكتاب، 2000م، 464ص، وزیری.

جابر عصفور، استاد ادبیات در دانشگاه قاهره است. وی در این نوشتار دلایل پیدایش پدیده تکفیر و نیز آثار و عواقب آن در جوامع اسلامی را برشمرده است. نویسنده تلاش کرده با ریشه‌یابی این پدیده، عوامل اجتماعی، سیاسی و فرهنگی در پیدایش آن را معرفی کند.

    25. ظاهرة التكفیر في المجتمع الإسلامی (من منظور العلوم الإجتماعیة للأدیان): عبد اللطیف الهرماسی، بیروت، مركز الجزیرة للدراسات، الدار العربیة للعلوم، 2010م، 76ص.

دکتر عبداللطیف الهرماسی، استاد علوم اجتماعی در دانشگاه ای تونس است. وی با نگاهی تاریخی و جامعه‌شناسی مذهبی، به بررسی و تحلیل پدیده تکفیر و عواقب آن در جوامع عربی ـ اسلامی به‌ویژه از ابتدای هزاره سوم پرداخته است. وی معتقد است سلفی‌گری جهادی، در فعالیت‌های خود به تعریف رایج میان علمای اسلام که جهان را به دو بخش اسلام و کفر تقسیم می‌کنند، توجهی ندارد، بلکه با توسعه در مفهوم شرک و کفر، گروه بزرگی از مسلمانان را نیز از دایره‌ اسلام خارج می­کند. از سوی دیگر، آنان در عین حال، رنگی کاملاً سیاسی به فعالیت‌های خود می‌دهند و روش آنان در مبارزه، جهاد است و برای جواز آن، ناگزیر باید حکم کفر و ارتداد را برای مخالفین خود صادر کنند.

    26.  العقل الإسلامی بین سیاط التكفیر و سبات التفكیر: حسین احمد الخشن، بیروت، دارالقماطی، 1426ق، 222ص، رقعی.

نویسنده در كتاب با بهره‌گیری از آیات و احادیث و سخنان صاحب‌نظران و با نقد دیدگاه‌های تكفیری برخی از مرتجعین، جایگاه اندیشه و موضوع عقل را در اسلام بررسی کرده است. وی در كتاب به این مطالب عمده پرداخته است: اصول و ضوابط و مراتب اسلام و كفر، منشأ تكفیر دیگران، ویژگی‌های تكفیری و انواع و اشكال تكفیر و سرانجام چگونگی مقابله با تعصب.

    27. علاج التعصب والتکفیر: بسام الصباغ، دمشق، ندوة العلماء، 2008م.

سخنرانی مؤلف در سمینار تقریب بین مذاهب اسلامی در سال 2008م در تهران است. مؤلف با بررسی آسیب‌ها و مشکلاتِ تفکر تکفیری، راه‌هایی برای درمان این پدیده زشت ارائه کرده است.

غلو و زیارده‌روی در تکفیر: کافر گفتن مسلمان (!پدیده افراط در تكفیر)

    28. فتاوی العلماء في تحریم تكفیر المسلمین: زین‏العابدین شابغدادی، قم، بنیاد معارف اسلامی، 1420ق، 32ص، جیبی.

اثر حاضر در بردارنده فتوای مفتی اتحاد علماء الصوفیه اهل­سنّت در پاكستان و دیگر علمای اهل­سنّت درباره تكفیر مسلمانان است. مؤلف در پاسخ به سؤال مربوط به تكفیر مسلمین، با اشاره به نظریه شیخ شلتوت، این عمل را جایز نمی‏داند. وی در مباحث خود از آیات قرآن و روایات رسول اكرم9 استفاده كرده است. او تصریح می‏كند كه صوفیه اهل‌سنّت و شیعیان امامی، جزء فرقه‏های مسلمانان به‌شمار می‏آیند.

    29. فتن التکفیر یین (العرب المعاصرین): بسام الصباغ، دمشق، دارالبشائر، 1431ق/2010م، 256ص، وزیری.

این کتاب جزء دوم و در ادامه کتاب بلاء التکفیر از همین نویسنده است.

    30. فتنة التکفیر بین الشیعة و الوهابیّة و الصوفیّة: محمد عمارة، قاهره، وزارة الأوقاف المصریّة، المجلس الأعلی للشؤون الإسلامیّة، 2006م، 120ص.

دکـتر محمد عماره با انتشار این کتاب، سر و صدای زیادی در شماری از رسانه­های مصر بـه­پا کرد و در پی آن وزیر اوقاف مصر مجبور شد دستور دهد تمام نسخه‌های کتاب از کتاب‌فروشی‌ها جمع شود و نویسنده هم ناگزیر با اندکی اصلاح کتاب را دوباره چاپ کرد. هـدف اصـلی نـویسنده بیان این موضوع است که دین اسلام به موعظه حسنه، دعوت به خیر و پرهیز از شر تأکید فراوان دارد، وی می‌گوید مسلمانان حق دارند به نصیحت یکدیگر بپردازند، اما حق ندارند به تکفیر همدیگر همت گمارند. نویسنده برای ایجاد وحدت مسلمانان، توصیه­هایی می‌کند. وی مطالبش را ذیل این عناوین سامان داده است: 1. همگان به دنبال وحدت ؛ مسلمانان کجایند؟ 2. تقریب و همبستگی؛ 3. توجه به میزان آگاهی مخاطبان؛ 5 . گفتمان دانشمندان.

    31. الفصول المهمّة في معرفة الأئمّة: سید عبدالحسین شرف الدین، تحقیق و تعلیق حسین الراضی، بیروت، مؤسسة البلاغ، 1423ق/2002م، 667ص.

شیخ نوحِ حنفی در سخنان خود، شیعه را تكفیر و جواز قتل آنان را صادر كرد و سید شرف ‏الدین موسوی در پاسخ به وی كتاب نفیسی با نام الفصول المهمّة في تألیف الأُمّة نگاشت و در آن بر برادری همه مسلمانان تأكید ورزید. در واقع كتاب الفصول المهمّة سید شرف ‏الدین را كه از نویسندگان بزرگ شیعه است، می‏توان پاسخی به تفرقه‏افكنان در میان امت اسلام دانست. مؤلف در این كتاب پر محتوا با آوردن احادیث صحیح از مجموعه‏های حدیثی معتبر اهل­سنّت و با ذكر فتواهای فقیهان مشهور گذشته و احیاناً معاصر عالم اسلام، فتوای آن شیخ تكفیرگر را به نقد علمی و تاریخی كشیده و سرفصل‏های ذیل را بررسی کرده است: علم و اسلام و ایمان و ارزش نهاد دینی، برادری شیعه و سنی و اهل نجات بودن موحدان، فتواهای دانشمندان سنی مبنی بر نجات اهل توحید و شواهد دیگر آن، بشارت‏های سنت برای شیعه، نمونه‏هایی از اجتهاد در برابر نص، بررسی فتواهای تكفیر، نقش دروغ‏سازان در تفرقه‏افكنی و انگیزه‏های تفرقه‏افكنی.

این کتاب تاکنون دو  بار ترجمه شده است، با این عنوان‌ها:

ـ مباحثی پیرامون وحدت اسلامی، ترجمه الفصول المهمّة في تألیف الأُمّة، ترجمه سید ابراهیم سید علوی، تهران، نشر مطهر، 1380، 310ص ـ در راه تفاهم، ترجمه محمد یزدی، قم، آزادی، 1327ق، 288ص.

    32. لاتكفیر في القرآن: غالب حسن الشابندر (السوید)، بیروت، دارالهادی، 1430ق، 203ص.

نویسنده که از پژوهشگران عراقی است، در سه بخش موضوع تکفیر را بررسی کرده است. در دو بخش اول، تکفیر از منظر آیات قرآن کریم بررسی و ادله قرآنی مبنی بر تحریم تکفیر مسلمانان آورده شده است. در بخش سوم، تکفیر از منظر دمکراسی و مردم‌سالاری و حقوق شهروندی مورد بررسی و تحقیق قرار گرفته است.

     33. لماذا و كیف یتحوّل الاختلاف الفكري إلی تكفیر أو زندقة أو قتل أو صلب أو جلد أو نفي أو حبس أو إتهام ...؟ التفكیر و التكفیر: احسان توفیق بعدرانی، دمشق، وزارة الاعلام؛ مطبعة الحمامی، 1429ق.

نویسنده که از پژوهشگران سوری و مدیر مركز حفظ قرآن «الأسد» سوریه و نیز عضو شورای ریاست مجمع جهانی تقریب مذاهب اسلامی است، در این نوشتار به بررسی دلایل شکل‌گیری تفکر تکفیری پرداخته است. وی معتقد است محكوم كردن و نسبت كفر و الحاد به فقها و دانشمندانی كه اختلاف نظر و فكر و عقیده با حاكمان داشته­اند، سابقه‌ای تاریخی دارد كه دوران ابن­رشد، شاهدی بر این مدعاست. نویسنده همچنین به بررسی خطرها و عواقب تفکر تکفیری در جامعه اسلامی پرداخته است.

    34. مبلغ ، نه پیامبر: قرائتی انتقادی بر مسلك تكفیری شیخ محمد بن عبدالوهاب (! داعیة و لیس نبیاً (قراءة نقدیّة لمذهب الشیخ محمّد بن عبدالوهاب في التكفیر).

    35. النزعة التکفیریّة في فکر الوهابیّة؛ الیکاني الفخرانی، قاهره، دارالمدبولی، 2012م، 229ص.

این کتاب روند شکل­گیری تکفیر میان مذاهب و فرق اسلامی را بررسی کرده و کوشیده است این مسیر را به‌ویژه در میان وهابیون تشریح کند. کتاب شامل سه فصل است که در فصل اول روند شکل‌گیری تفکر تکفیری در محمد بن عبدالوهاب را با بررسی نامه‌های او ارائه می­کند. در این فصل نامه‌هایی که محمد بن‌عبدالوهاب به پادشاهان و علمای دوران خود نوشته، بررسی و ذکر شده است. بر اساس این نامه­ها مقتدای وهابیون خود را تنها فردی می‌دانسته که کلمه توحید و معنای آن را درک می­کرده است. در فصل دوم نویسنده موضع وهابیت در برابر فقها و فقه را آورده و تبیین کرده است که چگونه محمد بن‌عبدالوهاب و یاران و پیروانش اقدام به تکفیر فقها و علما از جمله ابوحنیفه، از امامان چهارگانه و بزرگ اهل­سنّت، کرده­اند. در فصل سوم با عنوان «فتاوای علمای نجد در تکفیر امت اسلامی» به بررسی جایگاه علمای نجد که پادشاهان سعودی نیز از این منطقه هستند و همچنین به روش آنان پرداخته است.

    36. نقد و بررسی اندیشه تكفیر ( ! الحکم و قضیة التکفیر المسلم).

    37. وهابیان تکفیری: علی اصغر رضوانی، تهران، نشر مشعر، 1390، 188ص، رقعی.

در این نوشتار جریان وهابیت از منظر تفکر تکفیری بررسی و تحلیل شده است. نویسنده پس از بیان توضیحاتی درباره ایمان و کفر، دیدگاه قرآن و پیامبر6 و برخی از صحابه در نهی تکفیر را آورده و آن‌گاه به بررسی عوامل ظهور فکر تکفیری پرداخته است. وی عواملی همچون جهل، تعصب، اکتفا به مطالعه کتب، عجب و خودبزرگ‌بینی و علاقه به پیشتاز بودن را از دلایل ظهور تفکر تکفیری دانسته است. از دیگر موضوعاتی که در این کتاب بررسی شده، عبارت است از: آثار تکفیر، علاج فکر تکفیری،  جوانان و خطر تکفیرگرایی، فکر تکفیری و مقابله پیامبر6 با آن، تکفیری‌های قرن چهارم، ابن تیمیه تکفیری قرن هشتم، محمد بن‌عبدالوهاب تکفیری قرن دوازدهم، مقایسه‌ای بین خوارج و وهابیان، وهابیان تکفیری از دیدگاه اهل­سنّت.

    38. ه‍ش‍دار از خ‍طر ت‍ک‍ف‍ی‍ر: اب‍وال‍ح‍ارث‌ ع‍ل‍ی‌ ب‍ن‌ ح‍س‍ی‍ن‌ ح‍ل‍ب‍ی‌ اث‍ری، ت‍رج‍م‍ه‌ ج‍ل‍ی‍ل‌ ب‍ه‍رام‍ی‌ ن‍ی‍ا، تهران، نشر احسان، 1385، 88ص.

ک‍ت‍اب‌ ح‍اض‍ر ح‍اوی‌ آرای م‍ح‍م‍د ن‍اص‍ر ال‍دی‍ن‌ ال‍ب‍ان‍ی‌، ع‍ب‍دال‍ع‍زی‍ز ب‍ن‌ ع‍ب‍دال‍ل‍ه‌ ب‍ن‌‌ب‍از، م‍ح‍م‍دب‍ن‌ ص‍ال‍ح‌ ع‍ث‍ی‍م‍ی‍ن‌، در ب‍اب‌ م‍س‍ئ‍ل‍ه‌ «ح‍ک‍م‌ ب‍ه‌ غ‍ی‍ر م‍ا أن‍زل‌ ال‍ل‍ه» م‍ی‌ب‍اش‍د

    39. هشدار در خصوص تكفیرهای بی‌رویه ( !التحذیر من المجازقة بالتكفیر).

ب) مقاله‌ها

1. «اثر التکفیر في تقویض جهود الوحدة»: عثمان محمّد جاه، رسالة التقریب، ش 83، محرم و صفر 1432ق، ص 61-89.

1. «از حكم تكفیر استفاده نكنید: نگاهی به فتاوای فقهی شیخ الازهر، آیت‌الله سیستانی و شیخ احمد كفتارو در جایز ندانستن تكفیر مذاهب هشت‌گانه اسلامی»: سید جاسم موسوی، فروغ وحدت، ش 4، تابستان 1385، ص 66-71.

1. «از مؤاخات تا تکفیر؛ بیان معیارهای مسلمان بودن و مرز کفر، زمینه‌ساز اخوت اسلامی»: محمدمهدی افضلی، اندیشه تقریب، ش 8، پاییز 1385، ص 69-82.

 این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس وحدت اسلامی نیز با مشخصات زیر به چاپ رسیده است:

1. استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین كنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، تهران، مجمع تقریب مذاهب اسلامی.

1. «الإسلام في مواجهة فتاوی التکفیر و الإستحلال»: منیع عبدالحلیم محمود، رسالة التقریب، ش 41، محرم و صفر 1425ق، ص 49-58.

1. «الأُمّة بین حملات التكفیر و محاولات إبعادها عن الإسلام‏»: مصطفی ملص، الوحدة الإسلامیة، ش 40، مارس 2005م.

1. «بررسی مبانی تكفیر مسلمانان از نگاه وهابیان»: مصطفی عباسی مقدم، وب سایت تخصصی فرهنگ و قرآن (http://www.qurana.ir).

1. «تكفیر از دیدگاه ابن­تیمیه»: حبیب عباسی، پایگاه اطلاع‌رسانی دانشگاه باقرالعلوم(www.pajoohe.com)

1. «تكفیر در ترازوی قرآن و سنت»: تاج الدین حامد هلالی، استراتژی تقریب مذاهب اسلامی (مجموعه مقالات هجدهمین كنفرانس بین المللی وحدت اسلامی)، ص 150.

1. «تكفیر در جهان اسلام»: علی اکبر ذاکری، دو ماهنامه حوزه، ش 156، بهار و تابستان 1389، ص 188-237.

1. «تکفیر سیاسی و گویندگان درباری»: جعفر سبحانی تبریزی، کلام اسلامی، ش 70، تابستان 1388، ص 30-41؛ افق حوزه، ش 231، خرداد 1388.

 این نوشتار در پاسخ به دیدگاه شیخ عادل بن‌سالم الکلبانی، امام جماعت مسجدالحرام، در زمینه تکفیر علمای شیعه است.

1. «التکفیر و التفسیق و التبدیع صفات موضوعیة صریحة، أم مظاهر طائفیة قبیحة؟»: انور وردة، رسالة التقریب، ش 82، ذوالقعده و ذوالحجه 1431ق، ص 183-192.

1. «تکفیر و تروریسم»: جعفر سبحانی تبریزی، درسهایی از مکتب اسلام، سال 46، ش 10، دی 1385، ص 7-11. این مقاله در کتاب زیر نیز به چاپ رسیده است:

سیمای فرزانگان: (حاوی بیش از 80 مقاله و رساله پیرامون مسائل كلامی، قرآنی، ولایی، فقهی و تاریخی): ص 304-308.

1. «تکفیر و سیره سلف صالح»: هیئت تحریریه مجله ، کلام اسلامی، ش 63، پاییز 1386، ص 27-33.

1. «ثقافة التکفیر و موقع رجال الدین منها»: معین دقیق، رسالة الثقلین، ش 62، صیف 1430ق، ص 4-10.

1. «حربه تکفیر»: حوزه، ش 14، اردیبهشت 1365، ص 67-85؛  ش 15، تیر 1365، ص 57-72؛ ش 17، مهر 1365، ص 65-84؛ ش 20، خرداد و تیر 1366؛  ش 21، مرداد و شهریور 1366، ص 88-101.

در این سلسله مقالات، ریشه‌ها و پیامدها و علل گسترش تکفیر در جوامع اسلامی، شیوه برخورد مکتب و گذشتگان با این موضوع و نیز راه‌حل‌های جامعه اسلامی برای مقابله با این معضل مطالبی آمده است.

1. «ظاهرة التکفیر: عوامل النشأة و طرق العلاج»: محمد شقیر، المنهاج، ش 56، شتاء 1431ق، ص 113-127.

1. «ظاهرة التکفیر المذهبي بین الدیني و الفقهي و السیاسي»؛ محمد شقیر، رسالة التقریب، ش 81، رمضان و شوال 1431ق، ص 29-42.

1. «ظاهرة الغلو في التکفیر»: یوسف قرضاوی، المسلم المعاصر، ش 9، المحرم ـ صفر 1397ق، ص 53-90.

1. «فتوی سماحة الشیخ أحمد کفتارو المفتی العام للجمهوریة العربیة السوریة سابقاً (یرحمه الله) رئیس مجلس الإفتاء الأعلی في عدم تکفیر المسلم»: آفاق الحضارة الاسلامیة، سال 9، ش 17، صفر 1426ق، ص 494-498.

1. «فتوی فضیلة الشیخ الدکتور یوسف عبدالله القرضاوی»: رسالة التقریب، ش 52، ذوالقعده و ذوالحجه 1426ق، ص 217-240؛ آفاق الحضارة الإسلامیة،  ش 17، صفر 1427ق، ص 499-521.

متن سؤال: هل یجوز تکفیر أصحاب المذاهب العقدیة والفقهیة والسلوکیة لمجرد مخالفتهم في المذهب او الرأي؟

1. «مواجهة التکفیر و الاحتلال»: هیئت التحریر، رسالة التقریب، ش 55، جمادی الاولی و جمادی الآخر 1427ق، ص 5-6.

1. «موقف أئمة المسلمین من التكفیر»: ثقافة التقریب، ش 47، فروردین 1390، ص 90-105.

1. «وجهة نظر إسلامیّة: التکفیر بین الأمس و الیوم»: سالم علی البهنساوی، الغدیر، ش 12-13، رجب و شعبان 1411ق، ص 63-76.

1. «ویژگی­های پدیده تکفیر و موضوع سنت نبوی علیه السلام نسبت به آن»: احمد مبلغی، اندیشه تقریب، ش 12، پاییز 1386، ص 39ـ48.

این مقاله در مجموعه مقالات کنفرانس وحدت اسلام، با مشخصات زیر نیز به چاپ رسیده است:

1. ویژگی‏های سیره پیامبر اعظم6 (مجموعه مقالات)؛ بیستمین كنفرانس بین‏المللی وحدت اسلامی فروردین 1386، ص 455-466.

مقاله حاضر ضمن تجزیه و تحلیل ویژگی‏های پدیده تکفیر، به بیان دیدگاه و موضع سنت در قبال آن می‏پردازد. از جمله ویژگی‌هایی که نویسنده برای تکفیر در نظر گرفته، عبارت‌اند از: محور قرار دادن «تکفیر» در معاملات و تعاملات و گسترش عرصه آن، عدم اعطای فرصت اندیشه و حق اظهارنظر به دیگران، کشتار جمعی، شرکت در مشوّه ساختن چهره اسلام، ایجاد تفرقه و پراکندگی میان مسلمانان.

ج) پایان‌نامه‌ها

    ۱.  تكفیر در اسلام: رضا محمدزاده، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: غلامحسین ابراهیمی دینانی، استاد مشاور: سید محمدباقر حجتی و احمد طاهری عراقی، رشته تبلیغ و معارف اسلامی، دانشگاه امام صادق7، 1369، 509ص.

نویسنده به بررسی ابعاد حقیقی ایمان و كفر پرداخته و نظر دانشمندان و فِرَق اسلامی درباره این دو مقوله را بیان كرده است. وی در صدد تبیین قاعده‏ شرعی همه‌‌جانبه‏ای برای شناخت مرتد است. رساله دارای یك مقدمه و سه فصل است كه موضوعات ذیل را بررسی كرده است: مفهوم و معانی ایمان و كفر، كفر از دیدگاه قرآن، تكفیر در شریعت، اقسام ارتداد، ضروریات دین، راه‏های ثبوت ارتداد، تكفیر در كارنامه تاریخ، تكفیر در فرق اسلامی، تكفیر فقها و فلاسفه.

    2.  تکفیر شیعه؛ مدعیات و مستندات: عمار خزاعی فدائن، پایان‌نامه سطح سوم حوزه، استاد راهنما: فاضل، استاد مشاور: نهاوندی، رشته کلام اسلامی، مرکز مدیریت حوزه علمیه خراسان، مشهد، 1388، 81ص.

این تحقیق دارای یک مقدمه و چهار فصل است. فصل اول شامل کلیات است که در آن به تاریخچه تکفیر شیعه و معنای ایمان، اسلام، کفر، شرک، بدعت، مرتد، عبادت از دیدگاه فرق و بزرگان اسلام پرداخته شده و همچنین معنای شیعه و اقسام توحید از نگاه وهابیت مورد بررسی قرار گرفته است. فصل دوم شامل شرک در توسّل، شفاعت و استغاثه به غیر خداوند است. در فصل سوم بحث از زیارت، بنای قبور و نمازگزاردن در کنار قبور است. فصل چهارم متضمن سه مسئله دیگر است که شیعیان به بهانه آنها متهم به شرک شده‌اند. بحث اول نذر کردن برای غیر خداوند، دوم مسئله ذبح(قربانی کردن) برای غیر خداوند و سوم حلف(سوگند) به غیر خداوند است. در این فصل نیز همچون دو فصل گذشته، به معنای نذر، حلف و ذبح، سپس به ذکر سخنان آنها درباره شرک این امور اشاره و در نهایت به پاسخ از این ادله پرداخته‌ شده است.

    3.  مبانی کلامی سلفیان تکفیری: سید حسین نظام الدینی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد علوم و تحقیقات، 1389.

این نوشتار می‌کوشد با بیان خاستگاه و اندیشه‌های سلفیان جدید، مهم‌ترین گروه‌ها و رهبران آنها، علت شهره شدن این گروه‌ها را به «تکفیری» یا «الجهادیون» بررسی کند.

منبع : سراج منیر6